چکیده:

یکی از این سؤال های همیشه مطرح، این است که دلایل ناتوانی عراق در عبور از کرخه و تصرف دزفول چه بود؟ آیا عراقی ها نمی دانستند که قادر نخواهند بود با این حجم از نیرویی که در اختیاردارند، خوزستان را تصرف نمایند؟ آیا برآورد اطلاعاتی و عملیاتی افسران ستاد ارتش عراق اشتباه بود و یا اینکه از ابتدا قصد تصرف خوزستان را نداشتند و تنها قسمتی از بازی بزرگ ابرقدرت ها در منطقه بودند.

این مقاله ضمن برشماری نظرات گوناگون اندیشمندان، با تحلیل اتفاقات سال اول جنگ و با توجه به نیروی موردنیاز برای تصرف خوزستان و با ذکر دلایل علمی و مبتنی بر واقعیات میدان نبرد، مشخص می نماید که چرا عراقی ها نتوانستند از کرخه عبور نمایند، آن ها اشتباهات فاحشی در برآورد اطلاعاتی و عملیاتی مرتکب شدند و یک عادت غلط عملیاتی به نام آفند ناقص را به طور دائم تکرار کردند که ریشه آن را می توان در اندیشه نظامی افسران عالی رتبه رژیم بعث و شخص صدام جستجو نمود که ناشی از تربیت نادرست نظامی، دیکتاتوری، غرور کاذب و از همه مهم تر القاء تصورات نادرست از سوی قدرت های بزرگ در ذهن رهبران خودکامه عراق بود. همچنین تحلیل تاریخ مشخص نمود که صدام، اجراکننده مقطعی از اهداف راهبردی بلندمدت قدرت های جهانی در منطقه بود.

1.مقدمه:

هنگامی که تاریخ دفاع مقدس را مرور می کنیم، سؤال های متعددی در ذهن نقش می بندد که پاسخ قانع کننده ای برای آن وجود ندارد و نمی توان با جواب های کلیشه ای و شعارهای چند دهه گذشته، ذهن های کنجکاو جوانان و اندیشمندان نظامی را که تشنه جواب هستند، سیراب نمود. یکی از این سؤال های همیشه مطرح این است که؛ دلایل ناتوانی عراق در عبور از کرخه و تصرف دزفول چه بود؟ آیا عراقی ها نمی دانستند که قادر نخواهند بود با این حجم از نیرویی که در اختیاردارند خوزستان را تصرف نمایند؟

آیا برآورد اطلاعاتی و عملیاتی افسران ستاد ارتش عراق تا این حد اشتباه بود؟ و یا اینکه از ابتدا قصد تصرف خوزستان را نداشتند و این جنگ، تنها قسمتی از بازی بزرگ ابرقدرت ها در منطقه بود؟ و درنهایت اینکه آیا این جنگ، یک نمایشنامه از پیش نوشته شده توسط ابرقدرت ها نبود تا راهبرد درازمدت خود را در منطقه پیاده نمایند؟ جبر زمانه و حجم عظیم اطلاعات چندرسانه ای که به آسانی در اختیار آحاد ملت قرار می گیرد، باعث شده حجم عظیمی از شایعات، شبهات و تلقینات شبکه های اجتماعی و خبرگزاری های بزرگ بین المللی به طور دائم به جامعه تزریق شود.

لذا جا دارد که در این خصوص ضمن برشماری نظرات گوناگون اندیشمندان، بر مبنای محاسبات نظامی مشخص نماییم که دلایل علمی و مبتنی بر واقعیات میدان نبرد چگونه بود که عراقی ها نتوانستند از کرخه عبور نمایند؟

در این مقاله قصد داریم با استفاده از آموزه های هنر جنگ و اصول و قواعد عملیات نظامی، به زبانی ساده مشخص نماییم که اولاً با توجه به توان نظامی جمهوری اسلامی ایران در آن زمان، آیا نیروی به کاربرده شده توسط عراق برای تصرف خوزستان و عبور از کرخه کافی بود و در ثانی نوع تفکر و اندیشه نظامی افسران عالی رتبه رژیم بعث و شخص صدام حسین چگونه موجب شد که اشتباهات فاحشی در برآورد اطلاعاتی و عملیاتی مرتکب شوند، به عبارت دیگر طرز فکر و عادت نادرست عملیاتی که توسط یک فرمانده و حاکم خودکامه به وجود میاید، چگونه می تواند آن قدر تکرار شود که درنهایت به نیستی قدرت حاکم منجر شود.

2. تعاریف:

سون تزو می گوید اگر کسی در جنگ پیروز می شود، این عمل نمایانگر آن است که او ضمن آگاهی کامل از اصول جنگ از هنر تلفیق و پیاده کردن صحیح و منطقی اصول مزبور که هنر جنگ نامیده می شود بی بهره نیست و کسی که در آن شکست می خورد به دلیل آن است که یا زرع نکرده بریده و یا اینکه سرنوشت جنگ را دستخوش قضا و قدر و درگرو سعد و نحس ستارگان و یا بخت و اقبال قرار داده است. (سون تزو, 1387, ص. 18) برای بیان اشتباهات نظامی فرماندهان عراقی باید ابتدا تعاریفی جامع و کامل از چند اصل ساده از اصول جنگ داشته باشیم، به این منظور که ثابت نماییم افسران تمامی کشورها به این اصول آشنا هستند و سپس خصوصیات فردی صدام و مشاوران نظامی او به عنوان عامل اصلی طرز فکر و عادت نادرست عملیاتی و اندیشه نظامی ویرانگر که توسط یک فرمانده و حاکم خودکامه به وجود می آید، موردبررسی قرار گیرد.

در این مقاله سعی شده فرازهایی نیز از کتاب هنر جنگ سون تزو برای اثبات بی هنری فرماندهان دشمن در انجام محاسبات نظامی خود استفاده شود. سید جواد حسینی در مقدمه ترجمه کتاب آیین رزم سون تزو می نویسد کتاب آیین رزم این متفکر و استاد هنر جنگ در طول تاریخ کمتر دستخوش تغییر شده است تنها کسی که قادر به مقایسه با سون تزو می باشد، کلوزویتز است و باآنکه 2000 سال جوان تر است نوشته های وی بیشتر دستخوش تغییر شده همچنین در این مقاله از اصطلاح آفند ناقص نام برده شده که عبارت است از نیمه کاره رها کردن عملیات آفندی که ریشه در انتخاب نادرست هدف دارد.

در یک بررسی از اصول جنگ که معمولاً در تمامی دانشگاه های نظامی تدریس می شود، درمی یابیم که به صراحت و به سادگی هرچه تمام تر در خصوص اصل آفند و تمرکز قوا، تکلیف طراحان نظامی مشخص شده است. اصل هدف یعنی هدایت هرگونه عملیات نظامی به سمت هدفی روشن (مشخص)، قطعی (سرنوشت ساز)، قابل دسترسی (منطقی) و در اکثر موارد قابل نگهداری. به عبارت دیگر هدف عبارت است از مقصود نهایی که کلیه تلاش های نیروهای نظامی به طرف آن تمرکز و هدایت می گردد.

(معین وزیری، یاسینی, 1379, ص. 4) بنابراین وقتی از یک افسر سؤال می شود که هدف شما از این عملیات چیست؟ باید به روشنی پاسخ دهد و هدف خود را بگوید. آن اصلی از اصول جنگ که باعث کنترل و تمرکز کلیه تلاش ها می شود، اصل هدف است و مسلماً بدون داشتن هدف سایر اصول مفهومی ندارد. در حقیقت اصل هدف، اساس و شالوده اصول دیگر است. هدف نهایی در عملیات نظامی، نابودی دشمن و از بین بردن میل جنگجویی و قدرت رزمی او با عملیات نظامی است و این هدف باید برحسب مأموریت کلی بیان گردد. فرماندهان در انتخاب هدف بایستی به مأموریت کلی فرمانده در رده بالاتر، مأموریت واگذاری به یگان، منابع موجد وضعیت و خصوصیات دشمن و البته به جنبه های نظامی زمین منطقه عملیات نیز توجه نمایند. (معین وزیری، یاسینی, 1379, ص. 5)

اصل تمرکز قوا، یعنی تمرکز دادن تأثیرات توان رزمی تعیین کننده، در زمان و مکان قطعی، در بعد عملیاتی و تاکتیکی. اصل تمرکز قوا به مفهوم متمرکز کردن کلیه عوامل توان رزمی در زمان و مکان معینی به منظور رسیدن به نتایج قطعی است. منظور از تمرکز قوا، درواقع ضربه زدن به دشمن است با مشت گره کرده به صورت محکم و مؤثر به طوری که او را درهم بشکند و درنتیجه از پای درآید و به عبارتی متمرکز کردن نیرو علیه نقطه ضعف دشمن و بر هم زدن تعادل او از طریق ضربه زدن به مرکز ثقل اوست. (معین وزیری، یاسینی, 1379, ص. 16)

حال اگر از یک گروه از افسران عراقی بپرسید مرکز ثقل ایران را در جبهه جنوب، کجا در نظر گرفته بودید؟ و چگونه با تمرکز دادن تأثیرات توان رزمی تعیین کننده، قصد رسیدن به اهداف خود را داشتید؟ و یا چرا تمام توان رزمی خود را در این جبهه بکار نبردید؟ مسلماً هیچ پاسخ قانع کننده ای دریافت نخواهید کرد. هیچ دلیل و برهانی مهم تر از تاریخ و آنچه واقع شده است بر این ادعا نمی توان یافت، آن ها اصل هدف و تمرکز قوا را رعایت نکردند، چنانچه این جمله معروف از سون تزو که می گوید پیروزی در صد نبرد اوج هنر جنگ نیست بلکه آنچه اهمیت دارد حمله به استراتژی دشمن است برای نظامیان سخنی آشنا می باشد.

عراقی ها در همان ابتدای شروع جنگ مبادرت به جنگ شهرها کردند که نشان از راهبردی نادرست دارد. هرچند چه در جنگ بین کشورهای همسایه و چه در جریان یک شورش، تصرف و یا نگه داشتن مراکز شهری برای عمل به عنوان پایگاهی که از آن بتوان بر کل کشور اعمال نفوذ کرد، از اهمیت زیادی برخوردار است و در کشورهای درحال توسعه، با سطح پایین شهر نشینی، اکثر منازعات مسلحانه منجر به زدوخورد برای کنترل چند شهر کلیدی می شود (ترور نویت, 1381, ص. 768) ولی در اینجا این سؤال پیش می آید که آیا عراق نیازی به تصرف شهر هایی مانند آبادان و خرمشهر داشت ؟ اگر کمی با دقت به طرح حمله عراق بنگریم، متوجه خواهیم شد که وقتی عراقی ها تلاش خود را برای تصرف چند شهر در حاشیه نوار مرزی متمرکز می کنند، به زبان ساده یا هدف خود را گم کرده یا از اصل تمرکز قوا غافل شده اند.

وقتی در اواخر قرن بیستم، یک ارتش نتواند به درستی هدف راهبردی خود را انتخاب کند، ناگزیر به انجام جنگ سنگرها خواهد شد. جنگ سنگرها شکل ویژه ای از جنگ زمینی است که شامل جنگیدن از سنگرها و علیه آن ها می شود، درحالی که مدافع از سامانه سنگرها برای ایجاد مانع برابر دشمن و فرسوده کردن یا انهدام او توسط آتش سنگین توپخانه استفاده می کند، مهاجم دست به حمله زده و سعی در نفوذ در استحکامات سنگرها برای ادامه تهاجمش دارد (ترور نویت, 1381, ص. 777) سون تزو می گوید آنچه در جنگ در درجه یکم اهمیت قرار دارد، سرعت است، اگر تنها یک عامل وجود داشته باشد که باید به حساب بیاید، آن عامل سرعت عمل، فرزی و چابکی و سرعت در تصمیم گیری می باشد، بنابراین اگر ما از شتاب زدگی در جنگ ها چیزی شنیده باشیم، ولی هرگز تاکنون شاهد و ناظر عملیات ماهرانه ای که به درازا کشیده باشد، نبوده ایم (سون تزو, 1387, ص. 80-89)

هرکسی می داند منابع هر کشوری محدود است و باید برای نیازهای نامحدود آن را مدیریت نمود لذا همان طور که استاد هنر جنگ سون تزو می گوید: وقتی ارتش در جنگ های طولانی درگیر شود، منابع ملی کشور کافی نخواهد نبود . عراقی ها باید می دانستند که هرگز توانایی ادامه یک جنگ طولانی را نخواهند داشت.

در خصوص برآورد صحیح اطلاعاتی، سون تزو می گوید هنگامی که یک سر فرمانده که قادر به تخمین استعداد و محک زدن قدرت نباشد، ناچار از روی بی اطلاعی، نیروی کم و محدود را علیه یک دشمن نیرومند به کار می برد و یا از عده های ضعیف برای درهم کوبیدن عده های قوی استفاده می کند و یا اینکه در انتخاب عده های ضربتی برای یگان های جلودار خود اهمال و کوتاهی می کند، راهی را که در پیش گرفته جز شکست مفتضحانه و هزیمت و فرار به جای دیگری منتهی نخواهد شد . (سون تزو, 1387, ص. 59) در اینجا به راحتی می توان محاسبه نمود که دشمن برای تصرف خوزستان حداقل نیاز به 10 تا 14 لشکر داشت که هرگز چنین استعدادی به کار گرفته نشد.

درجایی دیگر، سون تزو می گوید هنگامی که دشمن را بشناسید و خودتان را بشناسید، در این صورت در صد نبرد هرگز با خطر روبرو نخواهید شد، هنگامی که دشمن را نمی شناسید و خودتان را نمی شناسید در هر نبرد در معرض خطر قرار دارید، این افراد را باید دیوانگان جنایتکار نامید، زیرا آنان در چنین وضعیتی جز شکست به انتظار چه چیز دیگری می توانند بنشینند (سون تزو, 1387, ص. 93-94).

هرچند عدم قطعیت یا ریسک، یک عنصر اساسی در جنگ است و نباید آن را نادیده گرفت، ولی رهبران نظامی بزرگ با محاسبه ریسک، توانایی انتخاب اهداف خود را افزایش می دهند. عدم قطعیت یا ریسک منابع چندگانه ای دارد، برای مثال؛ وقوع حوادث اتفاقی، فقدان اطلاعات پیرامون موقعیت وضعیت آب وهوا فریب و پنهان کاری، ترکیب نیروی دشمن، اقدامات متقابل احتمالی دشمن، اهداف خودی و یا اهداف دشمن، کاربرد عملیاتی و غیره (ترور نویت, 1381, ص. 597) ولی هیچ یک از موارد فوق در سال اول جنگ تحمیلی به وقوع نپیوست و تمامی شواهد نشان از درست بودن محاسبات اولیه داشت.

اگر به آیین نامه ها و دستورات رزمی عراق مراجعه کنید کاملاً متوجه می شوید که در آن ها چنین محاسباتی با دقت ذکرشده است، زیرا ارتش ها غالباً اجازه داده اند که مقررات نیروهای رزمی آن ها به صورت کتاب دربیاید که در آن ها به جنبه های فنی جنگ و در برخی موارد به جزییات اداری پرداخته شده است (ترور نویت, 1381, ص. 70) سون تزو می گوید باید دانست که یک پادشاه می تواند با توسل به سه وسیله، بدبختی و فضاحت را نصیب ارتش خود سازد.

اول آنکه با بی اطلاعی از این که ارتش نباید پیشروی کند فرمان پیشروی را صادر نماید و یا با عدم آگاهی از اینکه ارتش نباید عقب نشینی کند، دستور عقب نشینی بدهد و این همان حالتی است که به آن میگویند قرار دادن ارتش در بدترین و نامناسب ترین وضع ممکنه و سوم این که با عدم اطلاع از امور نظامی در اداره و رهبری آن شرکت کند، این عمل موجبات سرگردانی و گمراهی افسران را فراهم میاورد و در آخر با عدم اطلاع از کلیه مسائل فرماندهی در اعمال آن دخالت نموده و در مسئولیت آن سهیم باشد، این موضوع اعتماد و اطمینان را در روح افسران می کشد (سون تزو, 1387, ص. 52-59) در ادامه نشان خواهیم داد که شخص صدام با توسل به هر سه وسیله گفته شده، بدبختی را نصیب ارتش خود ساخت.

3. پیشینه تخاصم و اشتباهات راهبردی عراق:

برای درک بهتر اقدامات عراق در شروع جنگ تحمیلی و علت اتخاذ آرایش های جنگی و به کار گیری نادرست توان رزمی باید کمی به عقب برگردیم و شرایطی که موجب صدور فرمان حمله به ایران از سوی شخص صدام شد را بررسی کنیم؛ زیرا هیجانات و التهاب ناشی از انقلاب هم برای فرماندهان خودی و هم برای فرماندهان دشمن تأثیرگذار بوده است. در اکتبر سال 1979 سفیر بغداد در لبنان اعلام کرد ایران باید داوطلبانه با اضافه کردن ضمیمه ای به توافقنامه الجزایر تمام حقوق عراق بر شط العرب را بازگرداند و با ملیت های مختلف ایران با تعصب برخورد نکند و آن ها را زجر و آزار ندهد (جوادی پور و همکاران, 1381, ص. 14) مفاد اساسی توافق نامه الجزایر به شرح ذیل است:

با رعایت اصول احترام به تمامیت ارضی و تجاوز ناپذیری مرزها و عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر طرفین تصمیم گرفتند:

1. مرزهای زمینی خود را بر اساس پروتکل قسطنطنیه (استانبول) مورخ سال 1913 و صورت جلسه گروه تعیین مرز (تحدید حدود) مورخ سال 1914 تعیین کنند.

2. مرزهای آبی خود را بر اساس خط تالوگ تعیین نمایند.

3. با این کار دو کشور امنیت و اعتماد متقابل را در امتداد مرزهای مشترک خویش برقرار خواهند ساخت. طرفین بدین سان متعهد می شوند که در مرزهای خود یک کنترل دقیق و مؤثر به منظور قطع هرگونه رخنه و نفوذ که جنبه خرابکارانه از هر سو داشته باشد، اعمال کنند.

4. طرفین توافق کردند که مقررات فوق عواملی تجزیه ناپذیر جهت یک راه حل کلی بوده و بدیهی است نقض هر یک از مفاد فوق مغایر روحیه توافق الجزایر است (جوادی پور و همکاران, 1381, ص. 41)

نعیم حداد معاون وقت رئیس جمهوری عراق در مصاحبه مطبوعاتی در اردیبهشت 1359 می گوید عراق نسبت به تقاضای خود در مورد بازگشت جزایر راهبردی ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک به اعراب که در سال 1971 اشغال شد، پافشاری خواهد کرد (جوادیپور و همکاران, 1381, ص. 57) در همین راستا راهبرد عراق در سخنان طارق عزیز معاون نخست وزیر وقت عراق در آغاز هشتمین ماه جنگ تحمیلی کاملاً هویدا شده است، می گوید وجود پنج ایران کوچک تر بهتر از وجود یک ایران واحد خواهد بود، و درنهایت صدام حسین در ژوئن 1980 اعلام می دارد؛ اینک توانایی نظامی برای استرداد سه جزیره در خلیج فارس که توسط شاه اشغال شده است را داریم (جوادیپور و همکاران, 1381, ص. 58) و جنگی بی سرانجام را آغاز نمود.

در نهایت، در روز ششم مهر 1359 شورای امنیت سازمان ملل متحد با صدور قطع نامه 479 از طرفین درگیر خواست که از توسل به زور خودداری نمایند و پیشنهاد های میانجی گری را بپذیرند. در هفتم مهر 1359 که دولت عراق به اشتباه محاسباتی خود در خصوص عدم آمادگی ارتش ایران در دفاع از میهن اسلامی، انتزاع استان های خوزستان و کردستان از قلمرو جمهوری اسلامی ایران و...پی برده بود؛ پیشنهاد آتش بس فوری شورای امنیت را پذیرفت. این نمایش صلح دوستانه، در حالی از سوی صدام حسین به مرحله اجرا درآمد که ارتش متجاوز عراق هزاران کیلومترمربع از مناطق مرزی غرب و جنوب ایران را به اشغال خود درآورده بود؛ و لذا آن فتوحات ناپایدار، برگ برنده ای برای تحمیل خواسته های دولت بعثی عراق (از طریق سیاسی) به ایران تلقی می شد.

4. وضعیت نبرد در خوزستان (تثبیت دشمن):

هر واقعه ای را باید در ظرف زمانی خود سنجید و کسی که شرایط حال حاضر را دیده است، نمی تواند و حق ندارد در خصوص رفتار فرماندهان نظامی در ابتدای شروع جنگ قضاوت کند، زیرا شرایط در آن زمان به گونه ای بود که مجالی برای محاسبات دقیق و تفکر منطقی وجود نداشت. در این راستا باید هیجانات و التهاب ناشی از انقلاب و موقعیت گروه های صاحب فکر و قدرت را در آن زمان در نظر بگیریم تا بفهمیم که چرا فرماندهان به چنین اقداماتی دست زدند. در این رابطه شکی نیست که نیروهای ایرانی در یک غافلگیری راهبردی قرارگرفته و آمادگی لازم را نداشتند به طوری که امیر شاهین راد در خاطرات خود می نویسد در تاریخ 12 مهر 1359 تا آن زمان، نه من بلکه همه آن هایی که در گردان 144 سازمان دهی شده بودند جنگ را ندیده و آثار مخرب آن را مشاهده نکرده بودیم (شاهین راد, 1389, ص. 34)

در پایان شهریور 1359 وضعیت استقرار نیروهای ایران در مرز ایران و عراق به این صورت بود که در شمال غرب، لشکر 64 ارومیه و 28 سنندج به طور کامل در مأموریت آرام سازی منطقه، با ضدانقلاب درگیر بودند و هیچ گونه نیرویی در مرز مستقر نبود. در جبهه غرب، لشکر 81 زرهی و یک گروه رزمی از لشکر 84 پیاده مستقر بودند. در جبهه جنوب، لشکر 92 زرهی تقویت شده با گروه رزمی تیپ 37 زرهی، گردان 151 دژ، گردان تانک تیپ 88 زرهی، یک گروه رزمی پیاده از لشکر 21، یک گردان پیاده و یک گروهان تانک از لشکر 77 و یک گردان از تیپ 84 پیاده، عناصری از ژاندارمری خوزستان و پایگاه دریایی خرمشهر و عناصری از گروه 22 و 55 توپخانه مسئولیت پدافند از خوزستان را بر عهده داشتند.

عراق با آمادگی لازم و ارتشی مجهز در سه منطقه وارد عمل گردید. در شمال غرب: دو لشکر پیاده کوهستان، در غرب: سه لشکر زرهی، یک لشکر پیاده، یک لشکر کوهستان و در جبهه جنوب: سه لشکر زرهی، دو لشکر مکانیزه. به طور خلاصه دو لشکر مکانیزه شش لشکر زرهی چهار لشکر کوهستانی جمعاً 12 لشکر و 29 تیپ مستقل و 120 گروهان کماندویی (حدود 4 لشکر) (جوادی پور و همکاران, 1381, ص. 76) استعداد رزمی ارتش عراق حدود 23 لشکر باکیفیت آمادگی رزمی لازم و استعداد ایران کمتر از 10 لشکر در شرایط نامطلوب بوده است.

بنابراین ارتش عراق ازنظر کمیت حدود چهار برابر ارتش ایران توان رزمی داشت (جوادی پور و همکاران, 1381, ص. 77) در جلد دوم کتاب ارتش در هشت سال دفاع مقدس آمده است: همان گونه که پیش ازاین بیان شد بعد از متوقف شدن پیشروى نیروهاى دشمن در جنوب غربى اهواز و عدم موفقیت آنان در ادامه ى پیشروى براى اشغال شهر اهواز، تلاش اصلى دشمن صرف آن گردید تا در غرب این شهر، محور اهوازـ حمیدیه ـ سوسنگردـ بستان را قطع کند و به ترتیب تقدم ابتدا حمیدیه یا سوسنگرد یا بستان را اشغال نماید.

دشمن با دست یابى به هر یک از این شهرها به اهداف بعدى نیز مى رسید. به عبارتى، اگر حمیدیه به اشغال نیروهاى متجاوز عراق درمى آمد، سوسنگرد نیز سقوط مى کرد و اگر سوسنگرد اشغال مى شد، بستان نیز به دست نیروهاى دشمن مى افتاد. به همین علت، در اواخر دهه ى اول مهر، نیروهاى دشمن تلاش کردند حمیدیه را اشغال کنند، ولى با شکست سنگینى روبه رو شدند. بعد، عراقی ها تمام تلاش خود را براى اشغال سوسنگرد از طرف شمال کرخه و تپه ى الله اکبر به کاربردند که موفقیتى نداشتند. در اینجا اولین حرکات آفندی نیروهای خودی را در قالب عملیات پدافندی و تک مختل کننده می توان مشاهده نمود و درحالی که هنوز آمادگی لازم را نداشتند، با نهایت فداکاری به قلب دشمن تک نمودند امیر شاهین راد در خاطرات خود می نویسد.

بیست و سوم مهر 1359 لشکر 21 حمزه درحالی که هنوز به طور کامل به منطقه نرسیده بود بر اساس دستورات ابلاغی قبل از روشنایی صبح باید تک به موضع دشمن را شروع می کرد نیروهای زرهی دشمن در خط پدافندی استقرار داشتند (شاهین راد, 1389, ص. 57) تا این که سرانجام در 22 مهر، شهر بستان اشغال شد و در 27 مهر نیز تپه ى الله اکبر دوباره در اختیار نیروهاى دشمن درآمد و سوسنگرد نیز پس از استقرار یگان هاى لشکر 9 زرهى عراق در جنوب هویزه از سمت هاى مختلف مورد تهدید قرار گرفت. به این ترتیب، از اوایل آبان 1359، ارتش عراق عمده ى قواى خود را که شامل عناصر سپاه 2 و 3 با 4 لشکر زرهى و 2 لشکر مکانیزه و نیز تیپ 10 مستقل زرهى و تیپ 31 نیروى مخصوص بود در جبهه ى جنوب، از مهران تا شلمچه، مستقر کرد . (جوادی پور, 1371, ص. 152-154)

محقق قصد دارد اثبات نماید که اندیشه نظامی فرماندهان عراقی هرگز نمی توانست اهداف راهبردی اعلام شده توسط صدام و رسانه های عراقی را تأمین نماید اگر عراق واقعاً قصد داشت که خوزستان را از ایران جدا نماید، رژیم جمهوری اسلامی را سرنگون و یا حتی قرارداد جدیدی در خصوص اروندرود به ایران تحمیل نماید باید قبل از اینکه نیروهای ایرانی بسیج خود را کامل کنند از تمام قوای خود استفاده می کرد و با یک حرکت برق آسا و تصرف قسمت شمال دزفول (تا پل زال) خطوط نفت و گاز را قطع می کرد تا دسترسی به پول و انرژی را برای جمهوری نوپای اسلامی ایران محدود و با در اختیار گرفتن یک هدف نظامی قابل دفاع، اصل صرفه جویی در قوا را رعایت نماید؛ زیرا ارتفاعات شمال خوزستان اهدافی نظامی بوده، به راحتی قابل دفاع می باشد.

لذا در اینجا به وقایعی می پردازیم که نشان از مقاومت نیروهای ایرانی و ناکامی فرماندهان عراقی در انتخاب نادرست اهدافی دارد. مکاتبات و وقایعی که در ذیل عنوان می شود دلایلی بر اثبات این ادعا می باشد.

در مکاتبات قرارگاه مقدم نزاجا تاریخ 4/8/59 عنوان گردیده است که در منطقه ى غرب کرخه، امروز ضمن تبادل آتش بین طرفین، یک گشتى شناسایى و یک گروه مهندسى از لشکر 21 به منطقه ى سرخه در غرب کرخه اعزام شد و ضمن شناسایى، گروه مهندسى نیز حدود سى عدد مین و تله ى انفجارى و هفت عدد مین ضدتانک را خنثى و آن ها را به عقب آوردند، ضمناً مشاهده نموده اند دشمن در کرانه ى غربى کرخه میدان مین گسترده اى به وجود آورده است (مکاتبات قرارگاه مقدم نزاجا, 1359, ص. 3-4) برابر مفاد مندرج در خلاصه ى اطلاعاتى نیروى زمینى ارتش، امروز کماکان نبرد در خرمشهر و آبادان ادامه دارد و در 3/8/59 تعداد هزار و پانصد قبضه ژ3 و در تاریخ 4/8/59 تعداد بیست قبضه خمپاره ى 120 میلى مترى براى دفاع از خرمشهر و آبادان از نیروى زمینى ارتش به گروه شهید دکتر چمران تحویل گردید (خلاصه ى اطلاعاتى شماره ى 9 نیروى زمینى , 1359, ص. 1).

با توجه به حساسیت منطقه ى سرپل نادرى و تجزیه وتحلیل گزارش هاى رسیده از یگان هاى پدافند کننده، مسئولان دریافتند؛ درصورتی که دشمن با حجم آتش سنگین و نیروى شایان توجهى به حمله ى گسترده اى در منطقه سرپل دست بزند، نیروهاى موجود به دلیل افت فراوان توان رزمى قادر به پدافند نبوده و در صورت عدم مقاومت یگان هاى خودى، دست یابى دشمن به شرق رودخانه دور از انتظار نبوده و امنیت منطقه درخطر جدى قرار خواهد گرفت، لذا با توجه به یگان هاى موجود نیروى زمینى در منطقه ، به لشکر21 پیاده مأموریت داده شد که با تعویض یگان لشکر92 زرهی در غرب پل نادرى، پدافند کلى منطقه را عهده دار گردد.

بر مبناى مأموریت فوق، دستور جزءبه جزء شماره ى 6 قرارگاه مقدم نزاجا در جنوب، در سوم آبان 1359به شماره ى اعلام وصول ق ـ الف ـ 14 صادر شد و پدافند منطقه ى دزفول از بامداد روز پنجم آبان، به لشکر 21 حمزه واگذار گردید و به گردان 227 لشکر16 زرهى مأموریت داده شد؛ مواضع سدکننده اى را در حوالى پاى پل، روى ارتفاعات کمانه ى بزرگ ایجاد کند تا در صورت شکستن خط پدافندى، نسبت به سد پیشروى متجاوز اقدام نمایند.

با توجه به مشکل لشکر21 حمزه و درخواست فرمانده لشکر، قرارگاه مقدم جنوب با 48 ساعت تأخیر براى تعویض موافقت کرد، لشکر 21 حمزه دستور عملیاتى شماره ى 3 خود را در چهارم آبان 1359، با شماره ى اعلام وصول ف ز ـ 50 صادر و به یگان هاى لشکر مأموریت داد با تعویض یگان ها در خط از روز 7/8/59 مسؤولیت پدافند منطقه ى فرماندهى عملیاتى دزفول را در موضع سرپل به عهده گرفته و منطقه ى دفاعى را در ارتفاعات شاوریه عهده دار گردد و برابر امریه ى شماره ى 26/3001 ـ 7/8/59 قرارگاه نزاجا، هماهنگى لازم براى تعویض یگان تیپ2 دزفول با یگان لشکر21 پیاده انجام شد و یگان لشکر92 از خط تعویض، و مسئولیت پدافند منطقه ى غرب دزفول و شوش به لشکر21 حمزه واگذار گردید (سالارکیا, 1380, ص. 123-124) و لشکر16 زرهى کماکان به عنوان احتیاط کل نیروى زمینى ارتش، در منطقه ى سبزآب دزفول و پادگان دوکوهه (منطقه ى تجمع) مستقرشده و آماده بود بنا به دستور خط دوم پدافندى را اشغال نماید. لشکر21 پیاده، به رغم نداشتن هیچ گونه یگان احتیاط، از پشتیبانى احتیاط نیروى زمینى برخوردار بود (جوادی پور, 1371, ص. 141-142).

در پایان روز هشتم آبان 1359، به طور دقیق مشخص شد که دشمن قصد دارد به منطقه ى سرپل تک کند و نیروهاى خودى را از غرب رودخانه ى کرخه بیرون نماید و کنترل پل نادرى را در دست بگیرد و عملیات خود را براى تصرف دزفول ادامه دهد. سؤال اساسی که ذهن محقق را مشغول ساخته این است که عراقی ها چرا این تصمیم اساسی (تصرف دزفول) را 38 روز پس از شروع حمله (31 شهریورماه) اتخاذ کردند؟ لذا در ذیل به نحوه اقدامات ارتش برای جلوگیری از دسترسی دشمن به اهداف راهبردی خود در آخرین روزهای عملیات تثبیت دشمن می پردازیم:

لشکر 21، به ویژه یگان هاى تیپ 1 پیاده، که از عملیات روز 23 مهر نتیجه ى مطلوب نگرفته بودند، تصمیم به گرفتن انتقام داشتند و وظیفه ى خود مى دانستند که هر چه زودتر ضربه ى کارى و محکمى به دشمن وارد آورند و نشان دهند توانایى دفاع از دین و میهن خود رادارند

. با این روحیه ى قوى، رزمندگان لشکر 21 آماده ى دفع تهاجم نیروهاى دشمن بودند و این فرصت خیلى زود به دست دلاورمردان سنگرهاى توحید افتاد. بدین ترتیب که دشمن روز نهم آبان تصمیم گرفت براى جلوگیرى از تحکیم سرپل رودخانه ى کرخه، به نیروهاى ارتش جمهورى اسلامى در منطقه ى سرپل تک کند و نیروهای عقب رانده شده ی لشکر 21 را منهدم سازد. دشمن، براثر ضعف حفاظت، از تمامى جزییات جابه جایی و تعویض یگان هاى ارتش جمهوری اسلامی ایران باخبر بود و مى دانست نیروهایى که در منطقه ى سرپل مستقرشده اند، همان عده اى هستند که دو هفته ى پیش با ناکامى روبه رو شده و به عقب رانده شده اند.

از سوى دیگر، دشمن متوجه این موضوع شده بود که در صورتى می تواند در غرب رودخانه، وضعیت پدافندى مطمئن داشته باشد که نیروهاى ایرانى مستقر در سرپل را مجبور به ترک آن نماید و با این ضرورت تاکتیکى، پس از یک ماه، متوجه اشتباه و غلط بودن نحوه ى گسترش نیروهایش در منطقه شده و تصمیم گرفته بود؛ تا فرصت باقى است و منطقه ى سرپل مستحکم نشده یا توسعه نیافته، بر آن هجوم برده و پس از اشغال در آن مستقر گردد. اگر دشمن در این امر توفیق مى یافت، مشکلات زیادى براى عملیات آتى نیروهاى جمهورى اسلامى ایران به وجود مى آمد. ارتش عراق براى تصرف سرپل از حداکثر توانایى خود بهره گرفت.

طرح تک دشمن شامل به کارگیرى تیپ هاى 24 مکانیزه، 42 زرهى و 31 نیروى مخصوص بود (تیپ 31 زرهى براى این عملیات به لشکر 10 زرهى مأمور شده بود). این عملیات در دو مرحله به شرح زیر طرح ریزی شد: در مرحله ى یکم؛ تیپ 24 مکانیزه با تقویت یک گروهان کماندو و یک گروهان نیروى مخصوص، مأموریت داشت در جناح راست در کناره ى رودخانه به سمت پل نادرى حرکت کرده و قسمت جنوبى آن را تصرف نماید. تیپ 31 نیروى مخصوص با گردان 9 مکانیزه و تعدادى از نفربرهاى دیگر یگان هاى تیپ 42 زرهى تقویت شده و مأموریت داشت که در جناح چپ به سمت شرق تک نماید و قسمت شمال شرقى سرپل را تصرف کند.

در مرحله ى دوم؛ پس از رسیدن نیروهاى پیاده، تیپ 42 زرهى مأموریت داشت با حرکت یگان هاى زرهى خود در منطقه ى سرپل حضور یافته و هرگونه پاتک احتمالى از سوى نیروهاى ایرانى را سرکوب نماید. نکته ى جالب طرح این بود که در مرحله ى اول، هیچ یک از ادوات زرهى دشمن به منظور خنثى کردن ادوات ضد زره نیروهاى مستقر در سرپل وارد عمل نمى شد، ولى در مرحله ى دوم پس از خنثى شدن آن ها توسط پیاده نظام، نیروى زرهى براى تحکیم هدف و تجدید سازمان و جلوگیرى از هرگونه سقوط دوباره وارد عمل مى شد و به سرعت خود را به منطقه ى سرپل مى رساند. تک نیروهاى متجاوز، از پشتیبانى شدید آتش توپخانه برخوردار بود و براى ساعت چهار صبح روز نهم آبان طرح ریزی شده بود.

به منظور کسب حداکثر غافل گیرى، دستور داده شده بود که نیروها با استفاده از تاریکى به طور آهسته و خیزبه خیز خود را به نزدیکى نیروهاى پدافندى در سرپل (موضع هجوم) برسانند. پیش ازاین گفته شد که با فعال شدن اقدامات ستادى، اخبار دقیقى از نقل و انتقالات دشمن مى رسید و دیده بان ها و عناصر اطلاعاتى به طور دقیق از ساعت و روز حمله ى دشمن مطلع شده بودند، لذا لشکر 21 بااطلاع و آمادگى روحى کامل در انتظار دشمن بود تا بتواند با عمل دقیق و حساب شده ای زنگ خطر را در گوش او به صدا درآورد. در منطقه ى غرب دزفول، یگان هاى توپخانه ى جمهورى اسلامى ایران آماده ى اجراى آتش بودند و تیپ 3 همدان از لشکر 16 براى حفاظت پل نادرى در شرق آن مستقرشده بود تا در صورت نیاز به کار گرفته شود.

در روز هشتم آبان، نیروهاى دشمن در غرب شوش تظاهر به تک نمودند تا به این وسیله توجه لشکر 21 و قرارگاه جنوب را به سمت شوش معطوف سازند، ولى لشکر و هم چنین دیگر رده هاى پایین تر به این تحرک توجهى نکردند و تنها با اعزام یک تیم گروهانى از لشکر 16 مبادرت به تقویت نیروهاى جبهه ى شوش نمودند. از بامداد روز نهم آبان 1359، حرکات دشمن براى عوامل گشتى و کمین و استراق سمع عناصر تیپ 1 مشخص شد و مراتب به سرعت به رده هاى عقب گزارش گردید، در این ساعت، یعنى سه ساعت پیش از آنکه دشمن تک خود را آغاز نماید، تمامى رده ها و یگان ها و آتش هاى پشتیبانى آماده ى دفع تجاوز دشمن بودند. از ساعت پنج صبح، به مدت 45 دقیقه، آتش شدید تو پخانه ى دشمن (آتش تهیه) بر روى منطقه ى سرپل و تمامى منطقه ى شرق رودخانه اجرا شد. شدت تراکم آتش بیش ازحد بود، به نحوی که نیروهاى مستقر در منطقه را بیش ازاندازه آسیب پذیر کرده بود.

نوع گلوله هایى که در منطقه ى سرپل و عمق منطقه ى نیروهاى خودى بر زمین اصابت مى کرد، حکایت از این داشت که دشمن توپخا نه ى سبک و حتى بخشى از توپخانه سنگین خود را تا پشت خطوط مقدم پدافندى به جلو آورده است. تمامى منطقه از آتش دشمن پوشیده شده بود و آمدوشد همه ى خودروهاى نظامى و غیرنظامى در جاده ى اندیمشک ـ شوش ـ اهواز قطع بود. اجراى چنین حجم آتشى در منطقه کم سابقه بود و به همین دلیل، مردم غیرنظامى وحشت زده شده و خود را به شهرهاى اندیمشک و دزفول رساندند تا از آسیب آتش دشمن در امان باشند. توپخانه های سنگین نیروهاى خودى در پاسخ به آتش دشمن، اجراى آتش علیه مواضع توپخانه دشمن را آغاز کردند و تلفات زیادى به نیروهاى دشمن وارد آوردند.

حرکت نیروهاى مقدم دشمن، از ساعت شش روز نهم آبان 1359 آغاز شد و نیروهاى پیاده با استفاده از شیارها و آبراه هاى موجود خود را به منطقه سرپل نزدیک کردند. اشغال مواضع سرکوب توسط نیروهاى خودى در غرب کرخه، سبب شده بود تا جزییات حرکت نیروهاى دشمن در تمام منطقه در معرض دید قرار داشته باشد و درنتیجه دیده بان هاى توپخانه با درخواست آتش به استقبال نیروهاى مهاجم شتافتند. ازآنجایی که در جناح راست سرپل منطقه اى باز وجود داشت، حجم آتش توپخانه بیشتر ى به آن قسمت اختصاص داده شده بود و در خط سرپل از تمامى جنگ افزارهای پشتیبانى سازمانى یگان ها مانند خمپاره اندازها استفاده مى شد.

فرمانده لشکر 21 براى پوشش جناح راست منطقه ى سرپل، تنها به اجراى آتش بسنده نکرد و شبِ پیش تنها احتیاط لشکر را، که یک تیم گروهانى بود، براى پوشش آن جناح به کار گرفت. در ساعت هشت صبح نیروهاى عراقى به طور کامل خود را در تمامى جبهه به جلو کشیدند. برابر طرح دشمن، فشار در جناحین خط سرپل افزایش بیشتری داشت. بدین ترتیب، یگان هاى مستقر در خط سرپل، درنبردی نزدیک با دشمن درگیر شدند.

نیروى هوایى ارتش جمهورى اسلامى ایران به علت محدودیتى که در اجراى مأموریت در منطقه داشت، ابتدا فعال نبود، ولى با تقاضاى لشکر و قرارگاه جنوب، به نیروى هوایى دستور داده شد؛ تمامى تقدم ها به منطقه ى غرب دزفول داده شود. از این لحظه، کارکنان مؤمن و فداکار پایگاه دزفول با همکارى دیگر پایگاه ها، با تمامى توان به پشتیبانى از لشکر 21 در غرب رودخانه کرخه پرداختند. شدت پشتیبانى نیروى هوایى به حدی بود که دشمن را از پشتیبانى هوایى خود محروم کرد، زیرا با کسب برترى هوایى توسط خلبانان تیزپرواز ایرانى، نیروى هوایى دشمن از فعالیت چشمگیر بازماند. خلبانان شجاع جمهورى اسلامى ایران، که خطر را جدى تشخیص داده بودند، با عشق به شهادت و با نیروى ایمان و توکل به خدا با جسارتى بى مانند به داخل فضاى مملو از آتش نیروهاى عراقى پرواز مى کردند.

حماسه ایثارگرانه و تلاش هاى مستمر کارکنان نیروى هوایى در منطقه ى غرب کرخه در آن روز، واقعاً کم نظیر بود. کارکنان هواپیمایى نیروى زمینى ارتش (هوانیروز) نیز هر چه در توان داشتند در پیشگاه خداوند بزرگ به معرض نمایش گذاشتند و با پروازهاى سینه مال و در سطح پایین از چپ و راست، متجاوزان عراقى را وادار به قبول تلفات سنگین کردند. توپخانه ارتش جمهورى اسلامى ایران شگفتى ها آفرید و بر اساس طرح تنظیمى و با یک ارتباط صحیح و سریع به درخواست ها پاسخ داده مى شد. تمامى منطقه ى جلوى خط سرپل با آتش توپخانه پوشیده شده و روز روشن را براى نیروهاى متجاوز سیاه کرده بود.

تلاش هاى دسته جمعی نیروها، که از ایمان به خدا و حقانیت خویش سرچشمه مى گرفت، ثمرات خود را نشان داد و از ساعت نه صبح به بعد آرایش هجومى دشمن درهم شکسته شد و آثار درهم ریختگى در یگان هاى مهاجم مشاهده گردید. آهنگ پیشروى متجاوزان به سستى گرایید و ازنظر تاکتیکى تک دشمن از دور افتاد. با توجه به این امر، یگان هاى لشکر 21 پیاده حمزه، با اعتمادبه نفس بیشتر و روحیه اى بالا به نبرد ادامه دادند.

این روحیه در پیام فرمانده لشکر که مى گفت: جاى نگرانى نیست، این لشکر جبران عملیات 23 مهرماه را خواهد کرد به خوبی نمایان بود. بقیه کارکنان لشکر نیز تا آخرین لحظه اى که شکست دشمن قطعى شد، هیچ کدام از سنگرهاى خود خارج نشده و از منطقه مسؤولیت و بلکه از سنگر شرف و حیثیت خود دفاع کردند. در آن روز تاریخى که عملیات بر اساس اصول صحیح نظامى هدایت مى شد، کمبودها و کاستى هاى منطقه ى نبرد، خود را نشان داد و براى عملیات بعدى به عنوان تجربه ى بسیار خوبى مورداستفاده قرار گرفت.

دشمن بار دیگر از ساعت 1100 با واردکردن نیروهاى جدید، پیشروى را آغاز کرد و گویا تصمیم گرفته بود به هر نحوى که شده تا پایان روز منطقه سرپل را از دست نیروهاى خودى خارج سازد، لذا براى تقویت تک اصلى خود در جبهه ى شوش نیز به طور هم زمان به سمت رودخانه، نیروى زیادى را به حرکت درآورد و با این عمل مى خواست تهدید قوى خود را براى عبور از رودخانه ـ از دو محور شوش و پل نادرى ـ نشان دهد تا ضمن تجزیه ى نیروهاى ایران توجه آن ها را از تمرکز بر روى پل نادرى کم نماید. فرماندهی عملیات نیروهاى جمهورى اسلامى در منطقه، که مى دانست دشمن توان عبور از رودخانه را حداقل در شرایط موجود ندارد، فقط با اعزام نیرویى به استعداد یک گردان تانک از لشکر 16 زرهى به جبهه شوش، تهدید دشمن را خنثى کرد.

با درک حیاتى بودن منطقه ى سرپل، سپاه 3 عراق براى تصرف آن، یک لشکر را به کار گرفته بود و با واردکردن نیروهاى تقویتى سعى داشت تک خود را استمرار بخشد، ولى نیروهاى پیشروى کننده عراقى به محض حرکت و قرار گرفتن در تیررس نیروهاى لشکر 21 با آتش انبوهى که به خوبی تقسیم بندی شده بود، روبه رو گشته و نابود مى شدند. دشمن تا ساعت 1830 آن روز، پنج بار، کوشید که با واردکردن نیروهاى تازه نفس در اجراى مأموریت خود توفیق یابد، ولى در هر پنج بار با همان شیوه اى که گفته شد، از پیشروى بازماند.

نیروهاى عراقى در ساعت 1800 آخرین تلاش خود را به عمل آوردند تا یک بار دیگر شانس خود را در تاریکی بیازمایند، ولى تحت روشنایى گلوله هاى منور یگان هاى ارتش جمهورى اسلامى ایران و با اجراى انبوه آتش بازدارنده، مجبور به فرار شدند و بدین ترتیب با الطاف پروردگار و هدایت صحیح عملیات و دلاورى هاى کارکنان نیروى هوایى و هواپیمایى نیروى زمینى ارتش (هوانیروز) و هم چنین رشادت هاى جان برکفان نیروى زمینى، تک دشمن پس از دادن تلفات سنگین از دور افتاد تا جایى که در ساعت 2200 تمام حرکت هاى دشمن متوقف شد. از آن ساعت به بعد، تنها صداى شلیک گلوله هاى توپخانه های طرفین در منطقه شنیده مى شد. به این ترتیب، شدیدترین تک دشمن، که با شناسایى دقیق از وضعیت نیروهاى جمهورى اسلامى ایران طراحی شده و به طور دقیق به مورداجرا گذاشته شده بود، توسط لشکر 21 پیاده ى حمزه درهم شکسته شد و این لشکر توانست زنگ خطر را براى سپاه 3 عراق به صدا درآورد.

پدافند جانانه آن روز، دشمن را در لاک دفاعى فروبرد و زمین گیر کرد و لشکر 21 پیاده ى حمزه، که درواقع شکست روز 23 مهر را جبران نموده و روحیه ى خود را بازیافته بود، به تکمیل سازمان و بازسازى خود به منظور اجراى مأموریت ها و عملیات آینده پرداخت. رزمندگان لشکر 21 پیاده با پایمردى و مقاومت و با تقدیم ده شهید و 59 مجروح در این عملیات، که اجراى فرمان رهبر کبیر انقلاب را یک تکلیف شرعى و میهنى مى دانستند، رویاى تجزیه خوزستان و عبور ارتش عراق به شرق کرخه را نابود کردند و آرزوى دست یابى دشمن به شهرهاى اندیمشک، شوش و دزفول و پیش بینى خونین شهرهای دیگر را براى همیشه به گور سپردند. شجاعت، شهامت و ایثار همه نیروهای شرکت کننده و شهیدان گم نامی که در شروع جنگ تحمیلى مانع تجزیه خوزستان شدند، سرآغازى بر تثبیت ارتش عراق در غرب کرخه بود. (جوادی پور, 1371, ص. 141-146)

جا دارد ایثار و فداکارى شهیدان 9 آبان سال 1359 که با نثار خون خود روییدن لاله هاى سرخ را در سرزمین همیشه سبز خوزستان به ارمغان آوردند و هم چنین شهیدان زنده اى که حماسه اى به یادماندنی را رقم زدند، گرامى بداریم. پس از عملیات 9 آبان، براى رزمندگان اسلام این واقعیت به اثبات رسید که باایمان راسخ و توکل به ذات باری تعالی مى توان اراده خود را به دشمن تحمیل کرد. درواقع، پس از شکست 9 آبان، سپاه 3 عراق به این نتیجه رسید که دیگر توان رویارویى با سلحشوران اسلام را ندارد و رسیدن به شرق کرخه به سادگی عبور از مرزها در ابتداى جنگ نخواهد بود، لذا با تمامى امکانات نسبت به تحکیم مناطق پدافندى خود اقدام کرد (سالارکیا, 1380, ص. 132-133)

5. وضعیت نبرد در خوزستان (شروع عملیات آفندی):

از 25 آذر سال 1359، فرماندهی اروند تصمیم گرفت طرح آفندی برای عقب راندن نیروهای دشمن تا خارج از خط مرز تهیه کند و برای این منظور طرح عملیاتی توکل در 27 آذر تهیه و منتشر گردید و ستاد مشترک به نیروی زمینی اعلام نمود، تقدم عملیات درصحنه ی خوزستان، دفاع از جزیره آباد ان و عقب راندن نیروهای اشغالگر از سرپل شرق کارون است. در اویل دی ماه اداره دوم ستاد مشترک اعلام کرد که طبق اطلاعات رسیده، باوجود این که توپخانه ایران اثرات مطلوبی در انهدام نیروهای دشمن داشته، ولی تعداد فراوانی از گلوله های توپخانه پس از برخورد در منطقه دشمن عمل نمی کنند.

در دهه اول آبان حوادث عملیاتی مهمی رخ نداد مکاتبات غیرضروری بین نیروی زمینی و ستاد مشترک و فرماندهی اروند درباره ی رابطه فرماندهی و یگان های تقویتی ادامه داشت. فعالیت فرماندهی اروند در تجدیدنظر در سازمان رزمی عده ها و صدور دستورات جزءبه جزء برای تقویت و تحکیم مواضع پدافندی و اجرای عملیات کمین و دستبرد و حملات محدود و محلی منجر به تشکیل یک فرماندهی عملیات نامنظم در شادگان گردید که دستور عملیاتی آن به نام عملیات نامنظم حسینی در 12 آذر تهیه و منتشر شد.

جانشین فرمانده ژاندارمری کشور به عنوان فرمانده این یگان نامنظم تعیین گردید. در 13 دی ماه فرماندهی همه ی نیروهای مستقر در اطراف محور ماهشهر و منطقه ی شادگان شامل تیپ 37 زرهی، گردان های 310 و 302 و 303 ژاندارمری، زیر امر جانشین فرماندهی ژاندارمری کل کشور قرار گرفت. (تقویم تاریخ دفاع مقدس، معاونت عملیات نزاجا, 1386, ص. 469- 471)مهم ترین نتایج تجاوز سرتاسری عراق را می توان این گونه ارائه نمود که عدم استفاده از اروندرود، محاصره آبادان، پیشروی تا 15 کیلومتری اهواز، اشغال شهرهای بستان، موسیان، مهران، نفت شهر و سوم و درنهایت طولی نکشید که عراق در حمله سرتاسری خود به ایران در تمامی زمینه ها شکست خورد ولی به دلیل نداشتن توجیه برای عقب نشینی و امید به آینده برای بهره برداری از اوضاع سیاسی ایران در مناطق اشغالی زمین گیر شد و به این ترتیب جنگی آغاز شد که هشت سال به طور کشید (جعفری, 1385, ص. 15)

در روز ششم مهرماه 59 صدام حسین که از دستیابی به اهداف توسعه گرایانه و فرصت طلبانه خود بازمانده بود برای حفظ ظاهر با اعلام اینکه ارتش عراق به تمامی اهداف راهبردی خود دست یافته است پیشنهاد آتش بس نمود ولی ایران نپذیرفت (جوادی پور و همکاران, 1381, ص. 104) و کار به جایی کشید که آفند کننده ادعا می کرد موردتهاجم قرا رفته سخن زیر از دکتر عبدالرحمان خاتمه دهنده این بحث می باشد طوفان تهاجم از جانب شرق به سمت عراق و امت عربی در حال وزیدن است، نژادپرستان ایرانی که هزاران سال است چشم طمع به سرزمین های امت عربی دوخته اند، اکنون می خواهند عراق را دوباره اشغال کنند (دکتر عبدالرحمان, 1389, ص. 21)

6. دلایل ناتوانی عراق از دیدگاه رسانه های بیگانه

با مقایسه نحوه پوشش خبری توسط خبرگزاری های بین المللی در خصوص وضعیت نبرد در جبهه جنوب می تواند به محور القایی که استکبار جهانی به دنبال آن بوده است پی برد، شاید در آن زمان این پوشش خبری بسیار عادی تلقی می شد ولی باگذشت زمان پی می بریم که این خبرگزاری ها که یقیناً عمال قدرت های شرق و غرب بودند سعی می کردند به نوعی کندی حرکات و عدم اتخاذ راهبرد صحیح را در عراق مخفی نمایند.

گزارش رادیو لندن در تاریخ 1/8/59 جالب است از هنگام عبور عراقی ها از کارون، از حدود دو هفته پیش، هیچ یک از طرفین موفق به پیشرفت چشم گیرى نگردیده اند. اتخاذ تاکتیک استفاده از توپ خانه و خوددارى از درگیر ساختن نیروى پیاده، سبب شده پیشرفت عراقی ها براى تصرف آبادان و خرمشهر با کندى صورت گیرد. باآنکه ارتباط هر دو شهر با دیگر نقاط ایران قطع شده و رسانیدن آذوقه و مهمات به مدافعان این دو شهر امکان پذیر نیست، در خارج آبادان نبرد عمده بر سر تصرف پل بهمن شیر است که دسترسی به جزیره اى را که آبادان در آن واقع شده، میسر مى سازد... بمباران دزفول و اهواز توسط عراقى ها ادامه دارد.

روزنامه ى تایمز لندن هم چنین نوشته است: صاحب نظران سیاسى از مقاومت نیروهای ایرانی در جنگ با صدام در حیرت هستند. این روزنامه در مقاله ى خود یادآور شده هیچ یک از طرفین جنگ حاضر به مصالحه ى اولیه براى آغاز مذاکرات صلح نیستند. این پرسش مطرح است که نیروهاى صدام تاکى قادر به حفظ مواضع خود هستند. (روزنامه ى جمهورى اسلامى, 3/8/1359, ص. 11)

در تاریخ 4/8/59 تفسیر پراودا درباره ى اهداف آمریکا در جنگ عراق با ایران: مسکو، خبرگزارى پارس به نقل از خبرگزارى فرانسه، روزنامه ى پراودا در شماره ى دیروز خود ضمن استناد به اخبارى که در جراید عربى منتشرشده، نوشت: دولت آمریکا از چند ماه پیش تصمیم گرفته بود جنگى میان عراق و ایران راه بیندازد. در ادامه ى مطلب آمده است: واشنگتن با ایجاد جنگ میان این دو کشور سه هدف اساسى داشت؛ اول تضعیف ارتش ایران، دوم منصرف ساختن عراق از جنگ با اسرائیل و سوم ایجاد شرایط مطلوب براى یک دخالت نظامى مستقیم در امور داخلى دو کشور و هم چنین منطقه ى خلیج فارس. (روزنامه ى کیهان, 4/8/1359, ص. 3) در اینجا به وضوح مشاهده می کنیم که پیش بینی جنگ اول و دوم خلیج فارس که سال های بعد به موقع پیوست به درستی انجام شده بود.

روزنامه ى گاردین در همان تاریخ می نویسد نیروهاى عراقى مجبورند خود را براى یک جنگ بلندمدت آماده سازند، ولى این موضوع جزئى از برنامه اولیه ى آن ها نبوده است. آنچه مى توان از برنامه ى عراقى ها حدس زد، نادرستى محاسبه ى آن ها توأم با نوعى فریب خوردگی است. شواهد بسیارى حاکى است که قرار بود جنگ با یک یورش سریع هوایى و یک حمله ى کارى پایان یابد، ولى به تدریج سرعت پیشروى عراق کاهش یافت و در پاره ای موارد کاملاً متوقف ماند. صدام به اشتباه، مبناى استراتژى خود را شورش اعراب قرار داده بود، درحالی که هیچ گونه طغیانى از سوى آن ها مشاهده نشد. اشتباه دیگر بر سر کارایی نیروى هوایى عراق بوده است. (مرکز مطالعات و تحقیقات روزشمار جنگ ایران و عراق, 1370, ص. 54)

روزنامه ى ستاره ى سرخ مسکو نوشته است: رهبران عراق، که تهاجم را در سطح وسیعى آغاز نمودند، فکر مى کردند که ارتش این کشور به سرعت پیشروى خواهد کرد. این محاسبات در ظاهر بر اساس تصورى که از نیروهاى ارتش ایران به سبب نداشتن فرماندهى و نزول انضباط و نداشتن قطعات یدکى سلاح هاى آمریکایى یاراى مقاومت ندارند، شده بود. آن ها هم چنین تصور مى کردند با شکست نظامى، رژیم (ایران) نیز دوام نیافته، قطعه قطعه خواهد شد. از نحوه ى پیشرفت در جبهه ها به خوبی روشن مى گردد که نیروهاى مذکور همچنان به مقاومت سرسختانه، بدون توجه به صدمه هاى روزهاى اول جنگ ادامه مى دهند . (مرکز مطالعات و تحقیقات روزشمار جنگ ایران و عراق, 1370, ص. 60)

در اینجا درمی یابیم که تفسیر اکثر خبرگزاری های بین المللی، از اتفاقات سال اول جنگ یک وجوه اشتراک دارد و آن اعتراف به شکست راهبرد عراق است اما نکته ظریف و قابل تأملی که از دیدگاه محقق در هیچ یک از رسانه های استکباری به آن پرداخته نشده، بیان دیدگاه صاحب نظران نظامی جهان از اشتباهات نظامی عراق می باشد به این معنی که همه متخصصین نظامی می دانند که شهر یک مانع محسوب می شود و نیروهای نظامی نباید خود را در مانع درگیر نمایند (بلکه باید با دور زدن مانع، راه های مواصلاتی آن را قطع نموده و شهر را در کنترل بگیرند) ولی عراقی ها خود را در مانع خرمشهر درگیر نمودند ولی این اشتباه را هیچ کس به عراق نگفت و یا محاسبات نظامی نشان می داد که عمق سامانه آماد و پشتیبانی ارتش عراق حداکثر تا غرب رودخانه کرخه و پل نادری بیشتر جوابگو نبود و برای ادامه کار و تصرف دزفول باید حداقل چهار لشکر دیگر (که در جبهه میانی در حال آماده باشد نگه داشته بود) را در منطقه خوزستان وارد عمل می کرد . ولی انگار متخصصین نظامی غرب فقط نظاره گر ماجرا بوده و راهنمایی را برای روزهای بعدی و جلوگیری از پیشرفت قوای ایرانی در خاک عراق نگاه داشته بودند.

7- نتایج و یافته ها:

در این مقاله با توجه به اصول و آیین رزم از دیدگاه سون تزو و با توجه به دو اصل هدف و تمرکز قوا مشخص گردید که اولاً برای افسران رژیم بعث در شروع جنگ، هدف عملیات مبهم بود، هرچند که ممکن است خودشان به صراحت بگویند که هدف، سرنگونی حکومت ایران و یا جدا کردن خوزستان بود ولی این نوع بیان هدف با آنچه در تعاریف اصول جنگ می دانیم، مغایرت دارد و بیشتر یک بیان عوامانه است تا بیان یک اصطلاح نظامی. در ثانی اصل تمرکز قوا و تمرکز دادن تأثیرات توان رزمی، به طور کل نادیده گرفته شد، چنانچه اگر از یک گروه از افسران عراقی پرسیده شود؛ در آن زمان مرکز ثقل ایران در جبهه جنوب را کجا در نظر گرفته بودید؟ و یا چگونه با تمرکز دادن تأثیرات توان رزمی تعیین کننده، قصد رسیدن به اهداف خود را داشتید؟ و یا چرا تمام توان رزمی خود را در این جبهه بکار نبردید؟ مسلماً هیچ پاسخ قانع کننده ای دریافت نخواهد داشت و برای اثبات این ادعا هیچ دلیل و برهانی مهم تر از تاریخ و آنچه واقع شده است، نمی توان یافت. مشاهده می شود که به رغم هیجانات ناشی از انقلاب، فرماندهان خودی قادر به درک راهبرد دشمن و حمله به آن شدند.

اشتباهات دشمن فقط محدود به عدم رعایت اصول جنگ نبود و بارها مرتکب یک اشتباه تکراری که حمله به موانع (تصرف شهرها) بود، نیز گردید. اگر با دقت به طرح حمله عراق توجه کنیم، متوجه خواهیم شد که وقتی عراقی ها تلاش خود را برای تصرف چند شهر در حاشیه نوار مرزی متمرکز می کنند، به زبان ساده یا هدف خود را گم کرده و یا از اصل تمرکز قوا غافل شده اند. باید توجه داشته باشیم که وقتی در اواخر قرن بیستم، یک ارتش نتواند به درستی هدف راهبردی خود را انتخاب کند، ناگزیر به انجام جنگ سنگرها خواهد شد. به راحتی می توان مشاهده نمود که عامل حیاتی سرعت، به علت معطل شدن ارتش عراق برای تصرف خرمشهر، به طور کامل نادیده گرفته شده است، همان گونه که هیتلر این اشتباه را با لجبازی در تصرف استالینگراد مرتکب شد و آفند خود را ناقص رها کرد.

در اینجا به راحتی می توان محاسبه نمود که دشمن برای تصرف خوزستان حداقل به 10 تا 14 لشکر نیاز داشت، ولی هرگز چنین استعدادی بکار گرفته نشد. لذا عمق آماد و پشتیبانی ارتش عراق برای پشتیبانی از نیروهای خود به منظور جدا کردن خوزستان کافی نبود. از طرفی، عدم قطعیت یا ریسک فراوانی در مقابل ارتش عراق وجود نداشت و یا حداقل در سال اول جنگ تحمیلی به وقوع نپیوست و تمامی شواهد نشان از درست بودن محاسبات اولیه داشت. به طور مثال، تغییری در شرایط جوی پیش بینی شده ایجاد نشد و یا هیچ تغییری در توان رزمی ایران با خرید تسلیحات جدید، به وجود نیامد. در حقیقت می توان گفت که ارتش عراق، حتی به اندازه ده درصد نیز با عدم قطعیت یا ریسک در جنگ روبرو نبود.

با توجه به فرازی از هنر جنگ سون تزو که می گوید یک پادشاه می تواند با توسل به سه وسیله بدبختی و فضاحت را نصیب ارتش خود سازد؛ اول آنکه بابی اطلاعی از اینکه ارتش نباید پیشروی کند، فرمان پیشروی را صادر نماید و یا با عدم آگاهی از اینکه ارتش نباید عقب نشینی کند، دستور عقب نشینی بدهد و با عدم اطلاع از امور نظامی در اداره و رهبری آن شرکت کند به راحتی می توان دریافت که صدام نیز باید با توسل به هر سه وسیله، بدبختی را نصیب ارتش خود ساخت در این راستا با توجه به تاریخ مرور شده در سال اول جنگ، هم در صدور فرمان پیشروی و هم در صدور فرمان عقب نشینی، ارتش خود را در بدترین و نامناسب ترین وضع ممکنه قرارداد و بااینکه دانشگاه نظامی را طی نکرده بود، اجازه هیچ گونه مخالفتی و اظهارنظر مخالفی را به افسران ارتش خود نمی داد و اجازه می داد تا غربی ها باراهنمایی نادرست خود او را گمراه نمایند.

برای بررسی اینکه چرا فرماندهان عراقی تا این حد به انجام آفند ناقص علاقه نشان می دادند، لازم است که تاریخ جنگ های گذشته مدنظر قرار گیرد. محقق در بررسی تاریخ جنگ ها به این نتیجه رسیده است که هیچ جنگی را نظامیان شروع نکرده و یا تمام نکرده اند و این غیرنظامیان بوده اند که همیشه شروع کننده جنگ ها بوده اند، زیرا نظامیان عادت به محاسبه قدرت نظامی طرفین دارند و از تأثیرات مخرب جنگ آگاه هستند، ولی این غیرنظامیان هستند که تحت تأثیر هیجانات و گزافه گویی اطرافیان خود دست به اقدامات نظامی می زنند. سون تزو می گوید اگر به کسی که از مسائل ارتش بی اطلاع و بیگانه است، مأموریت شرکت در اداره کردن ارتش داده شود، هر حرکت و فعالیت او نفاق و دوگانگی و دلسردی و احساس غصب حق را به طور متقابل برانگیخته و درنتیجه آن، تمام ارتش فلج خواهد شد. (سون تزو, 1387, ص. 102)

5- جمع بندی:

هرچند تاکنون در خصوص تحلیل اتفاقات سال اول جنگ و دلایل ناتوانی عراق در عبور از کرخه و تصرف دزفول مطالب زیادی نگاشته شده است، ولی به نظر محقق، هیچ کدام به رابطه بین به کار بردن غلط قدرت رزمی و نوع اندیشه نظامی که محرک این اقدام بوده، توجه کافی مبذول نکرده اند.

لذا با نگاهی به اتفاقات سال اول جنگ از دید فرماندهان و رسانه ها و بیان صریح اشتباهات راهبردی و عملیاتی عراق، اثبات نمودیم که دلایل ناتوانی عراق در عبور از کرخه و تصرف دزفول، ناشی از برآورد غلط اطلاعاتی و عملیاتی در محاسبه توان رزمی موردنیاز و همچنین توجه نکردن به اصل هدف و تمرکز قوا بود و نه تنها نیروی به کاررفته، استعداد کافی برای تصرف اهداف خود را نداشت، بلکه نحوه رفتار و عملکرد فرماندهان (مانند درگیر شدن در جنگ سنگرها و شهرها) نیز نشان از گم کردن هدف دارد، ولی نمی توان علت آن را نداشتن آموزش ناکافی نظامی از سوی افسران عراقی قلمداد کرد، بلکه این عدم توجه به اصول جنگ و عادت به کارگیری غلط عملیاتی را باید در بستر تاریخ جستجو نمود، لذا در اینجا بابیان اصطلاحی به نام آفند ناقص متوجه شدیم که صدام که بدون طی دانشگاه جنگ، فرمان حمله و جنگ را صادر نمود، مرتکب این اشتباه شد، و غرور بی جای وی مانع از توجه به اصول جنگ گردید. درواقع توجه نکرد که جنگ، یک بازی باخت، باخت است و بازنده اصلی شروع کننده ای است که به عاقبت آن نیندیشیده باشد.

عراق در مسیری حرکت نمود که قبلاً توسط قدرت های بزرگ هموارشده بود آن ها خصوصیات فردی صدام را دقیقاً موردمطالعه قرار داده بودند، لذا درسی که می توان از این واقعه تاریخی و با این روش تحلیل جدید آموخت، این است که اگر افسران ما در ذهنشان یک عادت غلط عملیاتی را در سال های متمادی خدمت خود پرورش داده باشند، سعی خواهند کرد بارها و بارها آن را تکرار کنند؛ همانند عراقی ها که در جنگ با ایران و سپس در جنگ اول و دوم خلیج فارس عادت غلط آفند ناقص را تکرار کردند؛ و شکی نیست که تغییر این نگرش، کار دشواری خواهد بود.

3- 5. پیشنهاد ها:

پیشنهاد می گردد تحقیقی در خصوص واکنش جهان غرب به پیروزی های جمهوری اسلامی ایران در طول هشت سال دفاع مقدس صورت پذیرد.

منابع و مأخذ:

الف- کتاب ها:

(1) بهروزی، ف. (1385). تقویم تاریخ دفاع مقدس آخرین روزهاى صلح، تهران، مرکز پژوهش های دفاع مقدس نیروى زمینى ارتش جمهورى اسلامى.

(2) پورداراب، س 1385). تقویم تاریخ دفاع مقدس پل هاى تسخیرناپذیر، تهران: مرکز پژوهش های دفاع مقدس نیروى زمینى ارتش جمهورى اسلامى، مرکز اسناد انقلاب اسلامى.

(3) ترور نویت، د. (1381). نیروی زمینی و جنگ، تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

(4) تقویم تاریخ دفاع مقدس، معاونت عملیات نزاجا. (1386). جلد پنجم. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی- چاپ اول.

(5) جعفری، م. (1385 اطلس نبردهای ماندگار چاپ سوم. تهران: معاونت عملیات نزاجا.

(6) جوادی پور، م. 1371 ارتش جمهورى اسلامى ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج 3. تهران: ناشر سازمان عقیدتى سیاسى آجا.

(7) جوادی پور و همکاران، ع. ن. (1381). ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس جلد یکم. تهران: سازمان عقیدتی

(8) عبور از سیاسی ارتش.

(9) دکتر عبدالرحمان، ا. (1389آخرین خاک ریز. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی

(10) سالارکیا، م. (1380). پیشتازان غرب کرخه. تهران: هیئت معارف جنگ، شهید سپهبد على صیاد شیرازى، انتشارات ایران سبز.

(11) سون تزو. (1387). آیین رزم. س. ج. حسینی، Trans. تهران: انتشارات هلال.

(12) شاهین راد، ف. ا. (1389). گردان 144 تهران: انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران

(13) معین وزیری، یاسینی، ن. (1379). آیین نامه عملیات جلد یکم. تهران: ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران.

ب- اسناد:

(1) مکاتبات قرارگاه مقدم نزاجا. 1359). پرونده شماره 20. تهران: مرکز پژوهش هاى دفاع مقدس، م.ع.نزاجا.

(2) خلاصه ى اطلاعاتى شماره ى 9 نیروى زمینى. (1359). ارتش جمهورى اسلامى.

(3) مرکز مطالعات و تحقیقات روزشمار جنگ ایران و عراق 1370) هویزه آخرین گام هاى اشغالگر جلد 11 تهران: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامى.

پ- نشریات:

(1) خبرگزاری جمهوری اسلامی/نشریه ویژه خبری شماره 3. به نقل از رادیو بی بی سی. (1359). لندن

(2) روزنامه ى جمهورى اسلامى (3/8/1359)

(3) روزنامه ى کیهان (8/4/1359)

منبع:

1. سایت هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی

2. پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس شهید حاج قاسم سلیمانی